همه چیز درمورد نهج البلاغه

4327 - حَدَّثَنَا لُؤْلُؤُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْمُقْتَدِرِیُّ، فِی قَصْرِ الْخَلِیفَةِ بِبَغْدَادَ، ثنا أَبُو الطَّیِّبِ أَحْمَدُ بْنُ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْوَهَّابِ الْمِصْرِیُّ، بِدِمَشْقَ، ثنا أَحْمَدُ بْنُ عِیسَى الْخَشَّابُ، بِتِنِّیسَ، ثنا عَمْرُو بْنُ أَبِی سَلَمَةَ، ثنا سُفْیَانُ الثَّوْرِیُّ، عَنْ بَهْزِ بْنِ حَکِیمٍ، عَنْ أَبِیهِ، عَنْ جَدِّهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ: «لَمُبَارَزَةُ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ لِعَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ یَوْمَ الْخَنْدَقِ أَفْضَلُ مِنْ أَعْمَالِ أُمَّتِی إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ»

الحاکم النیسابوری، ابو عبدالله محمد بن عبدالله (متوفاى405 هـ)، المستدرک علی الصحیحین، ج 3 ، ص 34، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت الطبعة: الأولى، 1411هـ - 1990

به نقل سیوطی در کتاب «جامع الاحادیث»، ذهبی از علمای رجال اهل سنت، سند این روایت را صحیح دانسته است:

18819- لمبارزة على بن أبى طالب لعمرو بن عبد ود یوم الخندق أفضل من أعمال أمتى إلى یوم القیامة (الحاکم وتعقب عن بهز بن حکیم عن أبیه عن جده. قال الذهبى: صح)

السیوطی، جلال الدین أبو الفضل عبد الرحمن بن أبی بکر (متوفاى911هـ)، جامع الاحادیث (الجامع الصغیر وزوائده والجامع الکبیر)، ج7 ، ص 108، طبق برنامه الجامع الکبیر.

از طرفی وقتی به کلام بزرگان اهل سنت مراجعه می کنیم در می‌یابیم که این حدیث به حدی مشهور بوده که بزرگان اهل سنت آن را بطور قطع پذیرفته اند؛ چنانکه قاضی ایجی در کتاب «المواقف» در باب فضائل امیر المؤمنین علیه السلام می نویسد :

الرابع الشجاعة : تواتر مکافحته للحروب ولقاء الأبطال وقتل أکابر الجاهلیة حتی قال صلی الله علیه وسلم یوم الأحزاب (لضربة علی خیر من عبادة الثقلین) وتواتر وقائعه فی خیبر وغیره .

سعد الدین تفتازانی یکی دیگر از بزرگان اهل سنت نیز می‌گوید: شجاعت حضرت علی (علیه السلام) مشهور تر از این است که قابل بیان باشد:

وأیضا هو أشجعهم یدل علیه کثرة جهاده فی سبیل الله وحسن إقدامه فی الغزوات وهی مشهورة غنیة عن البیان ولهذا قال النبی صلی الله علیه وسلم لا فتی إلا علی ولا سیف إلا ذو الفقار وقال صلی الله علیه وسلم یوم الأحزاب لضربة علی خیر من عبادة الثقلین

فخررازی یکی دیگر از علمای بزرگ اهل سنت این روایت شریف را در کتابش این گونه می آورد:

کَقَوْلِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَمُبَارَزَةُ عَلِیٍّ عَلَیْهِ السَّلَامُ مَعَ عَمْرِو بْنِ عَبْدِ وُدٍّ [الْعَامِرِیِّ] «أَفْضَلُ مِنْ عَمَلِ أُمَّتِی إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ» ، فَلَمْ یَقُلْ مِثْلُ عَمَلِهِ بَلْ قَالَ: أَفْضَلُ کَأَنَّهُ یَقُولُ: حَسْبُکَ هَذَا مِنَ الْوَزْنِ والباقی جزاف.

صاحب تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، نیز این حدیث شریف را این گونه می آورد:

مبارزة علی مع عمرو بن عبد ودّ أفضل من عمل أمتی إلى یوم القیامة ) وکأنه قال: هذا لک بذلک والباقی علیّ.

شارح نهج البلاغه ابن ابی الحدید نیز سخن استادش ابو الهذیل را در مورد اینکه عمل حضرت علی (عله السلام ) ‌در روز خندق افضل از تمام اعمال مهاجرین و انصاری می‌باشد بصورت ذیل می‌آورد:

قال شیخنا أبو الهذیل وقد سأله سائل أیما أعظم منزلة عند الله ، علی أم أبو بکر ؟ فقال : یا بن أخی ، والله لمبارزة علی عمراً یوم الخندق تعدل أعمال المهاجرین والأنصار وطاعاتهم کلها وتربی علیها فضلاً عن أبی بکر وحده .

در جای دیگر نیز ایشان جریان روز خندق را از حذیفه بن یمان بصورت ذیل می آورد:

عن حذیفة بن الیمان ما یناسب هذا ، بل ما هو أبلغ منه ، روى قیس بن الربیع عن أبی هارون العبدی ، عن ربیعة بن مالک السعدی ، قال : أتیت حذیفة بن الیمان فقلت : یا أبا عبد الله ، إن الناس یتحدثون عن علی بن أبی طالب ومناقبه ، فیقول لهم أهل البصیرة : إنکم لتفرطون فی تقریظ هذا الرجل ، فهل أنت محدثی بحدیث عنه أذکره للناس ؟ فقال : یا ربیعة ، وما الذی تسألنی عن علی ، وما الذی أحدثک عنه والذی نفس حذیفة بیده لو وضع جمیع أعمال أمة محمد صلى الله علیه وسلم فی کفة المیزان منذ بعث الله تعالى محمداً إلى یوم الناس هذا ، ووضع عمل واحد من أعمال علی فی الکفة الأخرى لرجح على أعمالهم کلها ، فقال ربیعة : هذا المدح الذی لا یقام له ولا یقعد ولا یحمل ، إنی لأظنه إسرافاً یا أبا عبد الله فقال حذیفة : یا لکع ، وکیف لا یحمل وأین کان المسلمون یوم الخندق وقد عبر إلیهم عمرو وأصحابه فملکهم الهلع والجزع ، ودعا إلى المبارزة فأحجموا عنه حتى برز إلیه علی فقتله والذی نفس حذیفة بیده لعمله ذلک الیوم أعظم أجراً من أعمال أمة محمد إلى هذا الیوم وإلى أن تقوم القیامة .

إبن أبی‌الحدید المدائنی المعتزلی، ابوحامد عز الدین بن هبة الله بن محمد بن محمد (متوفاى655 هـ)، شرح نهج البلاغة، ج ج 19، ص 60- 61، تحقیق: محمد عبد الکریم النمری، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1418هـ - 1998م.

تحریف روایت در برخی منابع اهل سنت:

از آنجائیکه فضائل حضرت علی (علیه السلام ) بی شمار است، قبول فضائل آن حضرت از جمله این فضلیت وصف نشدنی، برای برخی از علمای اهل سنت گران می‌شود، آمده اند دست به تحریف صحت این روایت شریف زده اند؛ تاشاید باعث کتمان فضلیت حضرت بشوند؛ چنانچه گذشت سیوطی بعد از نقل روایت از کتاب «المستدرک علی الصحیحین» حاکم نیشابوری، تصریح می‌کند که ذهبی این حدیث را صحیح می‌داند. اما امروزه در چاپهای موجود کتاب «المستدرک علی الصحیحن» حاکم نیشابوری با تعلیقه ذهبی ، عبارت «صح= صحیح است» تحریف شده است و به جای آن چنین آمده است:

قبح الله رافضیا افتراه.

الحاکم النیسابوری، ابو عبدالله محمد بن عبدالله (متوفاى405 هـ)، المستدرک علی الصحیحین، ج 3 ، ص 34، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، ناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت الطبعة: الأولى، 1411هـ - 1990

خدا روی رافضی که دروغ می بندد، زشت گرداند.

تصریح علمای اهل سنت به صحت روایات بهز بن حکیم:

با توجه به اینکه سند این روایت به بهز بن حکیم ختم می‌شود، و علمای اهل سنت از جمله یحیی بن معین در کتاب تاریخش در باره توثیق ایشان چنین می‌آورد:

199 - وَسَأَلته عَن بهز بن حَکِیم کَیفَ حَدِیثه فَقَالَ ثِقَة

در مورد بهز بن حکم سوال کردند ایشان گفتند که ایشان ثقه می‌باشد.

یحیى بن معین أبو زکریا ( متوفای233هـ)، تاریخ ابن معین (روایة عثمان الدارمی)، ج 1، ص 82 ، تحقیق: د. أحمد محمد نور سیف، دار النشر: دار المأمون للتراث - دمشق - 1400

ابو داود نیز در باره احادیث ایشان چنین می گوید:

قَالَ أَبُو دَاوُد بهز بن حَکِیم أَحَادِیثه صِحَاح

الخزرجی الأنصاری الیمنی، الحافظ الفقیه صفی الدین أحمد بن عبد الله (متوفای329هـ )، خلاصة تذهیب تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، ج 1، ص 381، تحقیق: عبد الفتاح أبو غدة دار النشر: مکتب المطبوعات الإسلامیة/دار البشائر - حلب / بیروت،‌ الطبعة: الخامسة 1416 هـ

ابو داود می‌گوید: احادیث بهز بن حکیم از جمله احادیث صحیح می باشد.

باتوجه مطالب فوق به خوبی می‌تواند بدست که سند این روایت کاملاً صحیح می باشد و علمای اهل سنت به صحت سند آن اعتراف دارند.

ب) نقل روایت فوق در کتب شیعیان:

با مراجعه به کتب شعیان به خوبی در می‌یابیم که علمای شیعه این روایت را که بیانگر یکی از فضائل بی شمار حضرت علی(علیه السلام ) می باشد آن قدر واضح و روشن تلقی می‌کنند که در بسیار موارد ذکر سند آن خود داری کرده اند؛ اما با این حال آن را در کتب مختلف از علما می‌توان یافت از جمله در پاورقی کتاب خصال شیخ صدوق چنین آمده است:

زاد فی نسخة من المخطوطة «فقال رسول الله صلى الله علیه وآله فی حقی : لضربة على یوم الخندق أفضل من أعمال الثقلین» : وقال علیه السلام «برز الاسلام کله إلى الکفر کله».

الصدوق، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین (متوفاى381هـ)، الخصال، ص 580، تحقیق، تصحیح وتعلیق: علی أکبر الغفاری،‌ ناشر: منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسة، سال چاپ 1403 - 1362

در نسخی خطی آمده است که امیر المومنین (علیه السلام) فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله وسلم ) در حق من فرموده است که ضربت علی (علیه السلام) در روز خندق افضل و بر تر از اعمال ثقلین می‌‌‌باشد و همچنین حضرت فرمود: دراین روز تمام اسلام در مقابل تمام کفر قرار گرفت.

سید ابن طاووس یکی دیگر از علمای بزرگ شیعه این روایت را در کتابش این گونه می‌آورد:‌

ومن کتاب صدر الأئمة عندهم موفق بن أحمد المکی أخطب خوارزم بإسناده أن النبی ( صلی الله علیه وآله ) قال : لمبارزة علی بن أبی طالب لعمرو بن عبد ود أفضل من أعمال أمتی إلى یوم القیامة

ابن طاووس الحلی، ابی القاسم علی بن موسی (متوفای664هـ)، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ص،60چاپخانه: الخیام ـ قم، چاپ: الأولى1399.

از کتب اولیه که در نزد بزرگان صدر اسلام وجود داشته و سندش نیز موافق با سندی بن احمد المکی و اخطب خوارزم می باشد: پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمود: مبارزه و جنگ کردن علی بن ابی طالب (علیه السلام) با عمرو بن عبدود افضل و برتر از اعمال تمام امت من؛ تار روز قیامت می باشد.

در جای دیگر نیز می گوید قبلا این روایت را از منابع اهل سنت ذکر کرده ام:

قد تقدمت الأخبار من صحاح الأربعة المذاهب بأوصاف علی بن أبی طالب علیه السلام ، وأقروا بالعجز عن حصر ما جمع له من المناقب ، ومما بلغ إلیه الخطیب صاحب تاریخ بغداد وهو من أعیان المخالفین لأهل البیت علیهم السلام روایته فی التاریخ المشار إلیه ما هذا لفظه : عن لؤلؤ بن عبد الله القیصری یرفعه عن النبی صلی الله علیه وآله أنه قال: لمبارزة علی بن أبی طالب علیه السلام لعمرو ابن عبد ود یوم الخندق أفضل من أعمال أمتی إلى یوم القیامة .

ابن طاووس الحلی، ابی القاسم علی بن موسی (متوفای664هـ)، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ص 514چاپخانه: الخیام ـ قم، چاپ: الأولى1399.

در صحاح مذاهب چهار گانه اهل سنت، روایات فراوانی در مورد مناقب و فضائل حضرت علی (علیه السلام) گذشت و آنها اقرار نموده اند که از شمارش و جمع آوری مناقب آن حضرت عاجز هستند. خطیب بغدادی که از بزرگان مخالفین اهل بیت (علیهم اسلام) می باشد در تاریخش روایت را با این لفظ می آورد : لؤلؤ بن عبدالله قیصری به صورت مرفوع از رسول خدا (صلی الله علیه و آله سلم) نقل می‌کند : حضرت موقعی که امیر المومینن (علیه السلام) با عمرو بن عبدود در روز خندق به مبارزه بر خواست فرمود: این مبارزه افضل و برتر از اعمال امتم تا روز قیامت می‌باشد.

علامه حلی از بزرگان شیعه در کتاب منهاج الکرامه، این روایت چنین می آورد:

وعن حکیم ، عن أبیه ، عن جده ، عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم أنه قال : لمبارزة علی بن أبی طالب لعمرو بن عبد ود یوم الخندق أفضل من عمل أمتی إلى یوم القیامة .

الحلی، الحسن بن یوسف بن المطهر (متوفای726 هـ)، منهاج الکرامة فی معرفة الإمامة، ص ، 91تحقیق: عبد الرحیم مبارک ، ناشر: مؤسسة عاشوراء للتحقیقات والبحوث الإسلامیة - مشهد : تاسوعا ، 1379 .

حکیم از پدرش و ایشان از جدش نقل می کند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) فرمود: مبارزه و جنگ کردن علی بن ابی طالب (علیه السلام) با عمرو بن عبدود افضل و برتر از اعمال تمام امت من؛ تا روز قیامت می باشد.

آیت الله نمازی شاهردوی یکی دیگر از علمای شیعه در این باره می‌نویسد:

الروایات النبویة من طرق العامة والخاصة فی أن ضربة علی (علیه السلام) یوم الخندق ، وقتله عمرو بن عبد ود أفضل من أعمال أمته إلى یوم القیامة.

النمازی الشاهرودی، الشیخ علی (متوفای1405هـ)،‌مستدرک سفینة البحار، ج 7 ص 439 تحقیق: تحقیق وتصحیح: الشیخ حسن بن علی النمازی،‌ ناشر: مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، چاپ: 1418.

روایات نبوی از طریق شیعه و سنی بدست ما رسیده است، در مورد اینکه ضربت حضرت علی (علیه السلام) در روز خندق و قتل عمرو عبدود به دست ایشان در این روز افضل از اعمال امت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) تا روز قیامت می‌‌باشد.

عدم نیاز فضلیت به سند

با توجه به مطالب بیان شده ثابت نمودیم که سند این روایت صحیح است و در کتابهای شیعه و سنی نقل شده است. اما از طرفی حتی بر فرض عدم صحت سند؛ از آنجایی که این روایت در باب فضائل می‌باشد، طبق فرموده علمای شیعه و سنی روایاتی که و در باب فضائل باشد، نیاز به بررسی سندی ندارد.

نظر علمای اهل تسنن :

مقدسى در مورد روایت که در باب فضلیت باشد چنین مى‌گوید :

فَصْلٌ فِی الْعَمَلِ بِالْحَدِیثِ الضَّعِیفِ وَرِوَایَتِهِ وَالتَّسَاهُلِ فِی أَحَادِیثِ الْفَضَائِلِ ِ دُونَ مَا تَثْبُتُ بِهِ الْأَحْکَامُ وَالْحَلَالِ وَالْحَرَامِ وَالْحَاجَةِ إلَى السُّنَّةِ وَکَوْنِهَا) وَلِأَجْلِ الْآثَارِ الْمَذْکُورَةِ فِی الْفَصْلِ قَبْلَ هَذَا یَنْبَغِی الْإِشَارَةُ إلَى ذِکْرِ الْعَمَلِ بِالْحَدِیثِ الضَّعِیفِ، وَاَلَّذِی قَطَعَ بِهِ غَیْرُ وَاحِدٍ مِمَّنْ صَنَّفَ فِی عُلُومِ الْحَدِیثِ حِکَایَةً عَنْ الْعُلَمَاءِ أَنَّهُ یُعْمَلُ بِالْحَدِیثِ الضَّعِیفِ فِیمَا لَیْسَ فِیهِ تَحْلِیلٌ وَلَا تَحْرِیمٌ کَالْفَضَائِلِ، وَعَنْ الْإِمَامِ أَحْمَدَ مَا یُوَافِقُ هَذَا.

المقدسی، الإمام أبی عبد الله محمد بن مفلح (متوفای 763هـ) ،الآداب الشرعیة والمنح المرعیة ج 2 ، ص 285، تحقیق : شعیب الأرنؤوط / عمر القیام، دار النشر : مؤسسة الرسالة - بیروت ، الطبعة الثانیة 1417هـ - 1996م

... قبل از بیان آثارى که در این فصل ذکر شده سزاوار است که به مسأله عمل به حدیث ضعیف اشاره شود. آنچه را که علماى علوم حدیث قطع دارند این است که به حدیث ضعیفى که در مورد حلال و حرام نباشد بر طبق آن عمل مى‌شود؛ مانند روایاتى که در باب فضائل است. و از امام احمد موافق این نظر نقل شده است.

علاء الدین مرداوى حنبلى نیز همین مطلب را در کتابش آورده است.

المرداوی المقدسی الحنبلی، علاء الدین أبو الحسن علی بن سلیمان بن احمد بن محمد (متوفای885 هـ)، التحبیر شرح التحریر فی أصول الفقه ، ج 4، ص 1944، تحقیق : د. عبد الرحمن الجبرین، د. عوض القرنی، د. أحمد السراح ، ناشر : مکتبة الرشد - السعودیة / الریاض ، الطبعة : الأولى ، 1421هـ ـ 2000م

نووى نیز یکی دیگر از علمای اهل سنت در این باره مى‌گوید :

أَهْلَ الْعِلْمِ مُتَّفِقُونَ عَلَى الْعَمَلِ بِالضَّعِیفِ فِی غَیْرِ الْأَحْکَامِ وَأُصُولِ الْعَقَائِدِ

النووی الشافعی، محیی الدین أبو زکریا یحیى بن شرف بن مر بن جمعة بن حزام (متوفای676 هـ)، المجموع، ج 5 ، ص 62، ناشر: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، التکملة الثانیة.

علماء در عمل به خبر ضعیفى که در باره احکام و اصول عقائد نباشد؛ اتفاق دارند.

نتیجه :

وقتی به روایات شیعه و سنی در باب فضائل امیر المومین (علیه السلام) مراجعه می‌کنیم به خوبی در می‌یابم که فضائل بی شمار امیر المؤمنین (علیه السلام) به قدری می‌باشد که قابل شمارش نیست و یکی از فضائل بی شمار آن حضرت که در روایات صحیح شیعه و سنی آمده این است که یک ضربت حضرت در روز خندق با اعمال تمام مخلوقین خداوند، تا روز قیامت برابری می‌کند.